Çoklu Zeka Kuramı Üzerine
1983 yılında Frames Of Mind kitabında
Howard Gardner, insanların bir değil birden fazla zekaya sahip olduğu fikrini ilk kez ortaya atmıştır. Gardner’a göre, bu zekaların her biri birbirinden bağımsızdır. Yani bir birey, bir zekada güçlüyken, diğerinde zayıf olabiliyordu (Gardner, 1983). Kitabın yayınlandığı tarihten itibaren psikolojiye giriş ders kitaplarının neredeyse tamamında Gardner’ın çoklu zeka kuramı özetlenmiştir. (Warne et al., 2018) Ve Frames Of Mind. bu ders kitaplarında en çok alıntı yapılan çalışmalardan biridir (Griggs, Proctor & Cook, 2004).
Ayrıca, çoklu zeka kuramı genel halk tarafından da büyük kabul görmüştür. Çoklu zeka kuramının yanlış olduğunu düşünenlerin oranı sadece %7. Buna karşı, insanların %90’ı çoklu zeka kuramının doğru olduğunu düşünüyor (Furnham & Horne, 2021).
1983 yılında Frames Of Mind kitabında Howard Gardner, insanların bir değil birden fazla zekaya sahip olduğu fikrini ilk kez ortaya atmıştır. Gardner’a göre, bu zekaların her biri birbirinden bağımsızdır. Yani bir birey, bir zekada güçlüyken, diğerinde zayıf olabiliyordu (Gardner, 1983). Kitabın yayınlandığı tarihten itibaren psikolojiye giriş ders kitaplarının neredeyse tamamında Gardner’ın çoklu zeka kuramı özetlenmiştir. (Warne et al., 2018) Ve Frames Of Mind. bu ders kitaplarında en çok alıntı yapılan çalışmalardan biridir (Griggs, Proctor & Cook, 2004).
Ayrıca, çoklu zeka kuramı genel halk tarafından da büyük kabul görmüştür. Çoklu zeka kuramının yanlış olduğunu düşünenlerin oranı sadece %7. Buna karşı, insanların %90’ı çoklu zeka kuramının doğru olduğunu düşünüyor (Furnham & Horne, 2021).
Gardner’a göre, bir zekanın varlığına ilişkin kriterler şunlardır:
(1) Zekayı etkileyen, ancak diğer yetenekleri etkilemeyen beyin hasarı
(2) Bir savanttaki bilginlerin, dahilerin ve seçkin kişilerin varlığı
(3) Söz konusu zeka çalışması için yürütülmesi gereken merkezi operasyonlar
(4) Çocuklukta başlayan ve olası bir uzmanlık son noktası olan bir gelişimsel yörünge
(5) Zekanın insanlarda nasıl oluştuğuna dair makul bir evrim kuramı
(6) Deneysel psikolojiden gelen destek
(7) Psikolojik testlerden elde edilen kanıtlar
(8) Bir kişinin zekadaki başarısını gösterebileceği bir sembol sistemi (Warne, 2020).
Başlangıçta Gardner 7 çeşit zeka olduğunu öne sürdü. Fakat 1999’da Gardner, kişilerarası ve içsel zekaları birleştirdi ve doğadaki nesneleri anlama ve onlara empati duyma yeteneği olan doğal zekayı da ekledi. Çoklu zeka kuramının bazı taraftarları yalnızca orijinal yedi zekayı sayarken, diğerleri doğal ve/veya varoluşsal zekaları da sayıyor.
Peki bu zekalar nelerdir ve Gardner bunları ne şekilde tanımlıyor?
1- Uzamsal Zeka:
Gardner, uzamsal zekayı hem büyük hem de küçük görsel kalıpları tanıma yeteneği olarak tanımlıyor. Heykeltıraşlar, cerrahlar, satranç oyuncuları ve mimarlar gibi kişilerin yüksek düzeyde uzamsal zekaya sahip olacağını öne sürüyor.
2- Bedensel-Kinestetik Zeka:
Gardner bu zekayı, problem çözmede veya ürün yaratmada tüm vücudu veya vücudun bölümlerini kullanma potansiyeli olarak tanımlıyor. Gardner, Bedensel-Kinestetik zekada üstün olanların yalnızca dansçılar, aktörler ve sporcular değil, aynı zamanda zanaatkârların, cerrahların, tamircilerin ve diğer teknisyenlerin de üstün olduğunu düşünüyor. Bu nedenle Gardner, Bedensel-Kinestetik zekayı tanımlarken, kaba motor beceriler ile ince motor becerileri arasında ayrım yapmıyor.
3- Müzikal Zeka:
Gardner müzikal zekanın yapı olarak dilsel zekaya paralel olduğunu ve bunun müziksel kalıpların performansına, bestesine ve takdirine yansıyacağını öne sürüyor. Gardner, müzikal zekada yer alan temel yeteneklerle ilgili olarak, müziğin en merkezi iki kurucu öğesinin ritim ve perde olduğunu ve ardından en önemli şeyin tını olduğunu iddia ediyor.
4- Sözel/Dilsel Zeka:
Gardner, dilsel zekayı, sözlü ve yazılı dile karşı bir duyarlılık ve hedeflere ulaşmak için dili kullanma yeteneğinin yanı sıra, yeni diller öğrenme yeteneği olarak tanımlamıştır. Gardner’a göre avukatlar, konuşmacılar, yazarlar ve şairlerin hepsi yüksek düzeyde dilsel zekaya sahiptir.
5- İçsel Zeka:
Gardner, içsel zekayı anlama ve kişinin etkili bir çalışma modeline sahip olma yeteneği olarak tanımlamıştır. Gardner tarafından kavramsallaştırıldığı şekliyle içsel zeka, kişinin kendi arzularının, korkularının ve yeteneklerinin farkındalığını ve ayrıca bu bilgileri hayatta sağlam kararlar almak için kullanmasını içerir.
6- Sosyal/Kişilerarası Zeka:
Gardner’a göre, kişilerarası zekası yüksek olan bir kişi, başkalarının niyetlerini, motivasyonlarını, ihtiyaçlarını ve isteklerini anlar. Ve onlarla etkili bir şekilde çalışma yeteneğine sahiptir. Gardner, öğretmenlerin, klinisyenlerin, satış görevlilerinin, politikacıların ve dini liderlerin hepsinin kişilerarası zekayı kullandığını belirtiyor.
7- Mantıksal/Matematiksel Zeka:
Gardner, mantıksal/matematiksel zekayı problemleri inceleme, matematiksel işlemleri mantıksal ve analitik olarak yürütme ve bilimsel araştırmalar yürütme yeteneği olarak tanımlamıştır. Gardner, matematikçileri, mantıkçıları ve bilim adamlarını, bu varsayılan zekanın yüksek seviyelerine sahip olacak kişiler olarak tanımlıyor.
8- Doğal Zeka:
Gardner, doğa bilimciyi nesneleri tanıyabilen ve sınıflandırabilen kişi olarak tanımlamıştır. Gardner’a göre avcılar, çiftçiler ve bahçıvanlar, aynı zamanda örüntü tanımada usta olan sanatçılar, şairler ve sosyal bilimciler gibi yüksek düzeyde doğal zekaya sahip olacaklardır.
Gardner çoklu zeka kuramını başlangıçta eğitim kurumlarına uygulanacak şekilde ortaya atmamıştı. Fakat, daha sonraki yazılarında çoklu zeka kuramının eğitim kurumlarına epey faydalı olacağını iddia ediyordu (Gardner, 1983). Çünkü, Gardner’a göre okullar yalnızca dilbilimsel ve matematiksel alanlarda, salt ezbere dayalı öğrenim yolunu öğreten kurumlardı (Gardner, 1991). Bu yüzden, birçok çocuk asıl yeteneklerini keşfedemeden mezun oluyordu. Fakat Gardner, kendi kuramının eğitim kurumlarında uygulandığı durumda çocukların farklı yeteneklerini de keşfedeceğini düşünüyordu (Gardner & Hatch, 1989).
Çoklu zeka kuramı, örneğin matematik ve okumada düşük performans gösteren bir çocuğun müzik, resim, beden eğitimi veya coğrafyada başarılı olma şansının herkes kadar yüksek olduğunu söylüyordu. Kısacası, herkes bir şekilde zeki olabilirdi (Gardner, 1991).
Çoklu Zeka Kuramına Getirilen Eleştiriler:
Gardner tahmin edileceği gibi, g kavramını açıkça reddediyor. Bunun yerine Gardner, bu zekaların aynı anda çalışabileceğine ve çoğu zaman çalıştığına inanmaktadır (von Károlyi et al., 2003). Örneğin, bir şarkı yazarken, müziği bestelemek için müzikal zekadan ve sözleri yazmak için dilsel zekadan yararlanılabilir. Ancak Gardner, bunun yalnızca beyinde aynı anda çalışan farklı modüller olduğunu ve küresel bir zekanın varlığının kanıtı olmadığını savunuyor.
Fakat, Gardner’ın sekiz bağımsız zekanın varlığına ilişkin iddiasının aksine, zeka konusundaki uzmanlar, zekanın hiyerarşik doğası ve bireysel farklılıkların dikkate değer bir yüzdesini açıklayan genel bir faktörün var olduğunu düşünüyor (Hunt, 2001 ; Jensen, 1998 ; Lubinski, 2004 ;Visser, Asthon & Vernon, 2006a ).
Gardner’ın inançlarına rağmen, gerçek şu ki, araştırmacılar çoklu zekayı ölçmeye çalıştıklarında bile sonuç, genel bir faktör üreten bir dizi ilişkili değişkendir. Çoklu zeka kuramına göre asla olmaması gereken şey bu olsa da, bu puanlardan bir g faktörü ortaya çıkıyor (Castejon, Perez & Gilar, 2010; Pyryt, 2000).
Gardner’ın çoklu zeka kuramının “zekâlarını” ölçen testlere ilişkin analizler, bu testlerin birçoğunun büyük ölçüde birbiriyle ilişkili olduğunu ve ayrıca g faktörü üzerinde güçlü yükler ve genel zeka testi ile güçlü korelasyonlar gösterdiğini ortaya koyuyor. Bu sonuçlar çoklu zeka kuramıyla bağdaşmamaktadır (Visser et al., 2006).
Benzer şekilde, Gardner’ın müzikal zeka olarak tanımladığı, müzik yeteneği ölçümlerinin ne ölçüde g yüklü olduğu incelenmiştir. 10 yaşındaki çocuklardan oluşan bir örneklemde, müzik yeteneği ile genel zeka arasında 0,27 ila 0,40 arasında pozitif korelasyon bulunmuştur. Bu da, müzik yeteneğinin g’den bağımsız olmadığını gösteriyor (Lynn et al., 1989).
Gardner, çoklu zeka kuramının “evrimsel bir bakış açısıyla” geliştirildiğini ve araştırmalarla desteklendiğini iddia ediyor. Fakat, bilişsel psikologlardan, bilişsel nörobilimcilerden veya evrimsel psikologlardan, Gardner’ın kuramını tanımlamaya veya doğrulamaya yönelik araştırmalar yürüttüklerini öne süren hiçbir yayın yoktur. Araştırmacılar dil becerilerini, okuma becerilerini, müzik becerilerini, matematik becerilerini, muhakeme becerilerini, uzamsal becerileri ve sosyal becerileri araştırmıştır. Ancak, bu becerilerin ayrı zekalar olarak işlev gördüğü bulunmamıştır. (Josse & Tzourio-Mazoyer, 2004; R. C. Martin, 2003; Miller, 1999; Parris, 2005; Peretz & Zatorre, 2005)
Frames of Mind kitabındaki bir diğer sıkıntı da, Gardner’ın bilim adamları ve sanatçıların biyografilerinden alıntı yaptığı vaka çalışmalarıdır. Aslında, Gardner’ın çoklu zeka kuramını kanıtlamak için yapması gereken, geniş örneklemlere dayalı çalışmalardır(Lubinski & Benbow, 1995). Çünkü, vaka incelemelerinin bilimsel veri sağlama yetenekleri doğası gereği sınırlıdır. Vaka çalışmalarında sağlanan veriler, o dönem yaşamış kişilerin gördüklerinden ibarettir (Loftus & Guyer 2002).
Gardner’a getirilen en önemli eleştirilerden bir diğeri de, Gardner’ın genellikle kendi lehine olan kanıtları seçmesi ve kuramıyla çelişen kanıtları göz ardı etmesidir (Bouchard, 1984; Messick, 1992; Scarr, 1985) Gardner’ın yüksek düzeyde belirli bir zekaya sahip bireylere ilişkin örneklerinin çoğu, biyografiler gibi bilimsel olmayan kaynaklardan gelmektedir. Ayrıca, Gardner’ın birden fazla zekada üstün olan bireylerin vaka incelemelerini veya örneklerini aradığına dair hiçbir kanıt yok. Yani, kuramı aleyhine kanıtları görmezden geliyor. (Warne, 2020)
Yukarıdaki eleştiriye bir örnek olarak; Frames of Mind’da dilsel zekası yüksek olan, fakat diğer zekaları düşük olan T. S. Eliot örnek verilir. Benzer şekilde Gardner, müzikal zekaya örnek olarak Igor Stravinsky’yi gösterir. Fakat, Alice Harikalar Diyarında’nın yazarı başarılı bir edebiyatçı, birçok matematik kitabı bulunan ve aynı zamanda mucit olan Lewis Carroll’un adı kitapta geçmez. Tarihteki pek çok seçkin insan birden fazla alanda yüksek başarıya sahipti (White, 1931) ve çoğu bilim Nobelcisi bilimsel olmayan alanlarda genel halktan daha başarılıdır (Root-Bernstein et al., 2008).
Çoklu zeka kuramı, belirsiz, tutarsız ve yeni tahminlerde bulunamayan bir teoridir. Ayrıca, çoklu zeka kuramı, yararlı bilimsel teorilerin önemli özelliklerinden yoksundur (Warne, 2020).
Bilimsel bir teorinin temel özelliklerinden biri, test edilecek kadar spesifik olması gerektiğidir. Ne yazık ki, Gardner’ın çoklu zeka kuramı herhangi bir bilimsel amaç için çok muğlaktır (Jensen, 1998). Son olarak, Gardner çoklu zekayı ölçmek için herhangi bir psikolojik testi onaylamadığını belirtmiştir. Bu da çoklu zeka kuramının yeni tahminlerde bulunmasını imkansız kılar. (Hunt, 2011; von Károlyi et al., 2003)
Peki her şeye rağmen, çoklu zeka kuramından ilham alan müdahalelerin öğrencilerin akademik başarısına bir etkisi var mı?
Gardner’ın kendisinin de sürekli olarak kabul ettiği gibi, öğrencilerin akademik başarılarında çoklu zeka kuramından ilham alan müdahalelerin uygulanmasının etkinliği hakkında sağlam veriler yoktur. Bugüne kadar bu konuda sadece iki meta-analiz vardır. Ve her ikisi de dahil edilen çalışmaların kalitesine ilişkin herhangi bir değerlendirmenin olmaması veya publication bias için kontrol eksikliği gibi önemli metodolojik eksiklikleri vardır. Ayrıca, çalışmaların güçlü örneklem büyüklükleri, aktif kontrol grupları, güvenilir ve geçerli sonuç ölçütleri, önceden kaydedilmiş yöntemler ve analizler dahil olmak üzere, en yüksek metodolojik standartları karşılaması gerekir. Fakat, bu çalışmaların çok az bir kısmı bu standartlara uymuştur (Ferrero et al., 2021).
Ayrıca, huni grafiğinde görüldüğü gibi en büyük etki büyüklükleri, en düşük kesinliğe, en az katılımcı sayısına sahip çalışmalardan geliyor. Bu da etki büyüklüklerinin aslında şişirilmiş olduğunu gösteriyor (Ferrero et al., 2021).
SONUÇ:
Sonuç olarak baktığımızda, genel zekaya rakip olarak görülen çoklu zeka kuramı, şimdilik empirik kanıtlardan yoksun, sağlam verilere dayanmayan, yeni tahminlerde bulunma olasılığı olmayan, empirik olarak ölçülemeyecek bir kuramdır. Çoklu zeka kuramından ilham alan müdahalelerin ise, öğrencilerin akademik başarılarına pek bir etkisi yoktur.
YAZAR: Mustafa Yücel (GillesDeleuze17)
KAYNAKÇA
1-Gardner, H. (1983). Frames of mind: the theory of multiple intelligences. New York, Basic Books.
2- Warne, R. T., & Burton, J. Z. (2020). Beliefs About Human Intelligence in a Sample of Teachers and Nonteachers. Journal for the Education of the Gifted, 43(2), 143–166. https://doi.org/10.1177/0162353220912010
3- Griggs, R. A., Proctor, D. L., & Cook, S. M. (2004). The Most Frequently Cited Books in Introductory Texts. Teaching of Psychology, 31(2), 113–116.
4- Gardner, H. (1999). Intelligence Reframed: Multiple Intelligences for the 21st Century. New York: Basic Books.
5- Gardner, H. and Hatch, H. (1989) Multiple Intelligences to School: Educational Implications of the Theory of Multiple Intelligence. Educational Researcher, 18, 4-9.
http://dx.doi.org/10.2307/1176460
6- Gardner, H. (1991). The Unschooled Mind. How Children Think and How Schools Should Teach. New York: Basic Books.
7- von Károlyi C, Winner E, Gray W, Sherman GF. Dyslexia linked to talent: global visual-spatial ability. Brain Lang. 2003 Jun;85(3):427-31. doi: 10.1016/s0093-934x(03)00052-x. PMID: 12744954.
8- Castejon, J. L., Perez, A. M., & Gilar, R. (2010). Confirmatory factor analysis of project spectrum activities. A second-order g factor or multiple intelligences? Intelligence, 38(5), 481–496. https://doi.org/10.1016/j.intell.2010.07.002
9- Pyryt, M. C. (2000). Finding “g”: Easy Viewing Through Higher Order Factor Analysis. Gifted Child Quarterly, 44(3), 190–192. https://doi.org/10.1177/001698620004400305
10- Hunt, E. (2010). Human Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511781308
11- Jensen, A. R. (1998). The g factor: The science of mental ability. Praeger Publishers/Greenwood Publishing Group.
12- Lubinski, D. (2004). Introduction to the Special Section on Cognitive Abilities: 100 Years After Spearman’s (1904) “‘General Intelligence,’ Objectively Determined and Measured”. Journal of Personality and Social Psychology, 86(1), 96–111. https://doi.org/10.1037/0022-3514.86.1.96
13- Visser, B. A., Ashton, M. C., & Vernon, P. A. (2006). g and the measurement of Multiple Intelligences: A response to Gardner. Intelligence, 34(5), 507–510. https://doi.org/10.1016/j.intell.2006.04.006
14- Lynn, R., Wilson, R. G., & Gault, A. (1989). Simple musical tests as measures of Spearman’s g. Personality and Individual Differences, 10(1), 25–28. https://doi.org/10.1016/0191-8869(89)90173-6
15- Josse G, Tzourio-Mazoyer N. Hemispheric specialization for language. Brain Res Brain Res Rev. 2004 Jan;44(1):1-12. doi: 10.1016/j.brainresrev.2003.10.001. PMID: 14739000.
16- Martin RC. Language processing: functional organization and neuroanatomical basis. Annu Rev Psychol. 2003;54:55-89. doi: 10.1146/annurev.psych.54.101601.145201. Epub 2002 Sep 17. PMID: 12359917.
17- Miller GA. On knowing a word. Annu Rev Psychol. 1999;50:1-19. doi: 10.1146/annurev.psych.50.1.1. PMID: 15012457.
18- Paris, S. G. (2005). Reinterpreting the development of reading skills. Reading Research Quarterly, 40(2), 184–202. https://doi.org/10.1598/RRQ.40.2.3
19- Peretz I, Zatorre RJ. Brain organization for music processing. Annu Rev Psychol. 2005;56:89-114. doi: 10.1146/annurev.psych.56.091103.070225. PMID: 15709930.
20- Furnham, Adrian & Horne, George. (2021). Myths and misconceptions about intelligence: A study of 35 myths. Personality and Individual Differences. 181. 111014. 10.1016/j.paid.2021.111014.
21- Bouchard, T. J., Jr. (1984). Review of Frames of mind: The theory of multiple intelligences [Review of the book Frames of mind: The theory of multiple intelligences, by H. Gardner]. American Journal of Orthopsychiatry, 54(3), 506–508. https://doi.org/10.1111/j.1939-0025.1984.tb01522.x
22- Messick, S. (1992). Multiple Intelligences or Multilevel Intelligence? Selective Emphasis on Distinctive Properties of Hierarchy: On Gardner’s “Frames of Mind” and Sternberg’s “Beyond IQ” in the Context of Theory and Research on the Structure of Human Abilities [Review of Beyond IQ: A Triarchic Theory of Human Intelligence; Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences, by R. J. Sternberg & H. Gardner]. Psychological Inquiry, 3(4), 365–384. http://www.jstor.org/stable/1448998
23- Warne, R. (2020). There Are Multiple Intelligences in the Human Mind. In In the Know: Debunking 35 Myths about Human Intelligence (pp. 52-61). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108593298.007
24- Root-Bernstein, Robert & Allen, Lindsay & Beach, Leighanna & Bhadula, Ragini & Fast, Justin & Hosey, Chelsea & Kremkow, Benjamin & Lapp, Jacqueline & Lonc, Kaitlin & Pawelec, Kendell & Podufaly, Abigail & Russ, Caitlin. (2008). Arts Foster Scientific Success: Avocations of Nobel, National Academy, Royal Society, and Sigma Xi Members. Journal of Psychology of Science and Technology. 1. 51-63. 10.1891/1939-7054.1.2.51.