Evrensel Temel Gelir (yaygın İngilizce kısaltması ile UBI [Universal Basic Income]), sosyal politikanın İsviçre Çakısı olarak son yılların yükselen yıldızı. Yoksulluk, eşitsizlik, yapay zekanın KESİNLİKLE yaratacağı işsizlik, suça sürüklenen çocuklar, koronavirüs, göçmenler… Artık ne olursa, parayı al adama fırlat, bitti. Başkalarının parasını harcamaktan çekinmeyen kişiler için inanılmaz bir şey. 5 kilo bal 100 TL reklamı gibi: “Hiçbir şart yok! Hiçbir düzenleme yok! Herkese bedava para! Suç oranları düşecek, fakirlik bitecek, işsizlik sorun olmaktan çıkacak!” (Sonuçta parayı bankalar havadan yaratıyor değil mi? Parayı yaratıver işte!)1. Kolay. Verimli. Doğrulamasını da blockchain üzerinden yaparız, dijital merkez bankası parası üzerinden dağıtırız, teknolojik olur. Hem Finlandiya, her şeyin mükemmel olduğu o cennet ülke de öyle yapıyormuş. Uzaklarda bir yerlerde bir ülke var… Eğitim sistemiyle ünlü: okuma-yazma, matematik, problem çözme yeteneklerinde en üst düzeyde2… 5-6 milyon nüfuslu etnisite-din bakımından homojen bir ülkede yapmışlar adamlar… Bizim cehennemden kaçmış kasabı belirsiz et yığınlarıyla dolu sevgili biricik ülkemizde kesin yapmalıyız o zaman.
Elon Musk’tan Jeremy Corbyn’e; Ayşe Buğra’dan Erkan Baş’a; Sam Altman’dan Haydar Baş’a, tanıdığınız tanımadığınız bir sürü büyükbaşın desteklediği bir uygulama. Tek sorun: Veriler desteklemiyor. Evrensel temel gelir destekçilerinin kendi uyguladıkları bugüne kadarki en titiz deneyler dahil olmak üzere son araştırmalar, bu uygulamanın bir mucize değil bir hayal olduğunu gösteriyor.
Nereden Çıktı Bu Temel Gelir İşi?
Evrensel temel gelirin modern canlanması; tekno-iyimserliğin politik kaygılarla karışımından doğdu. Yazılımcı tayfa, yapay zekalarla robot teknolojisinin çalışmayı gereksiz hale getireceğine inanıyor. Akademikler, gazeteciler, sivil toplumcular için yıkanmamış et yığınlarına verilen her kuruş kendilerini Demokrasi, Eşitlik, Çeşitlilik ilahlarının cennetine yaklaştıran bir adak… Bu sırada ülkesi cehenneme dönen vatandaşların ağzına çalınan bir parmak bal. Her derde deva. Yoksulluğu çözecek, suç işleyenler hep yoksullar zaten o yüzden suçu da çözecek, insanlar çalışmadan geçinebildikleri için boş zamanlarında sanat üretecekler, eğitim alacaklar, aile saadeti yaşayıp arkadaşlarıyla kafelerde eğlenecekler... Yakın zamana kadar ufak pilot deneylerde verileri eğip büken akademiklerin ipliği son yıllarda pazara çıktı.
Bugüne kadarki en kapsamlı evrensel temel gelir deneyiyle başlayalım: Sam Altman’ın başını çektiği bir grup tarafından finanse edilen, 2020’den 2023’e kadar süren OpenResearch Koşulsuz Nakit Çalışması. Illinois ve Teksas’ta 3.000 katılımcıyı içeren, araştırma metodlarının altın standardı olan rastgele seçilmiş kontrollü bir araştırma. OpenAI, evrensel temel gelirin nasıl işlediğini görmek istiyor. Bir grup katılımcı soru sorulmadan ayda 1.000 dolar alırken, kontrol grubu 50 dolar aldı. Amerikan Ulusal Ekonomik Araştırma Bürosu (NBER) aracılığıyla 2024 yılında yayınlanan bulgulara göre bu destek finansal durumlarını, fiziksel veya psikolojik sağlıklarını veya istihdam sonuçlarını önemli ölçüde iyileştirmedi3 4. Katılımcılar bu yeni gelirlerini eğitime, iş kurmaya veya diğer “dönüştürücü” kendini gerçekleştirme arayışlarına değil acil ihtiyaçlara veya keyiflerine harcadılar. Tasarruflar neredeyse hiç değişmedi, borçları anlamlı bir düşüş göstermedi. En önemlisi, çalışma işgücüne katılımda açık ama küçük bir azalma buldu: Destek alanlar haftada ortalama 1,3 saat daha az çalıştı. Temel gelirin her doları için kazanılan gelir yaklaşık 20 sent düştü. İnsanlar kazandıkları ücretleri bedava nakitle değiştirdiler, temel gelirin üretkenlik patlamasına yol açacağı düşüncesi bir düşünce olarak kaldı. Daha az çalışmaları güzel, ancak çalışıp kendileri kazanacakları parayı, çalışıp vergi ödeyen diğer herkesten almaları iyi değil.
Bu tek bir bulgu değil, bilenler için de şaşırtıcı değil. 2018’den 2021’e kadar Stockton, Kaliforniya’da çok abartılı bir pilot uygulama olan Stockton Ekonomik Güçlendirme Gösterisine bakın. Burada 125 vatandaş ayda 500 dolar alıyordu. Katılımcıların yalnızca küçük bir kısmı tam zamanlı işlere girdi, burada kontrol grubundan farklı değildiler. Akıl sağlığına faydaları? Ödemeler durunca bitti. Dikkatle seçilmiş bir deney bile bize evrensel temel gelirin dönüştürücü sonuçlar sağlayamadığını anlatıyor.
Bir de 2017’den 2018’e kadar yürütülen Finlandiya Temel Gelir Deneyi var. Finlandiya, evrensel temel gelirin istihdamı veya refahı artırıp artıramayacağını görmek amacıyla 560 işsiz vatandaşa ayda 2.000 Euro verdi. Sonuç? Stres seviyelerinde hafif bir düşüş, ancak kontrol grubuna kıyasla iş sonuçlarında iyileşme yok. Nakit desteği, bir girişimcilik dalgasını veya istihdam yaratmayı teşvik etmedi. Çoğunlukla insanların biraz daha uzun süre işsiz kalmasına izin verdi, o kadar5.
Tamam Pek Bir İşe Yaramıyor, Ama Niye Vermeyelim?
Çünkü evrensel temel geliri savunanlar, bunun geçici bir yama değil devrim niteliğinde bir araç olduğu iddiasında. Eğer tüm yaptığı insanları işgücünün dışına iterken stresi biraz azaltmaksa, bu saçmalık. Bu insanların yaşamında da inanılmaz bir değişiklik yok, ekonomimizde de. Bir ekonominin itici gücü, istediklerimizi elde etmenin yolu, sadaka değil çalışmak olmalı. OpenResearch çalışması, evrensel temel geliri ABD nüfusuna ayda 1000 dolar olarak genişletmenin yıllık 3,4 trilyon dolara mal olacağını, bunun da bütçenin yaklaşık %75’ine denk geleceğini tahmin ediyor. Bu, devletin tüm sosyal güvenlik harcamalarından, tüm sağlık harcamalarından, ikisinin toplamından büyüktür. Bu deneylerin sonuçlarının gösterdiği gibi, elde edilecekler ihmal edilebilir düzeydeyse, bu yeni “sosyal yardım” veya bu yeni seçim rüşveti, bir seçim rüşveti olmasının dışında anlamsızdır.
Basit bir konu aslında. İnsanlara bedava para verirseniz, bazıları doğal olarak daha az çalışmayı seçecektir. OpenResearch verileri bunu açıkça gösteriyor. Katılımcılar parayı becerilerini geliştirmek, eğitim almak veya yeni girişimler başlatmak için kullanmadılar. Ortalama bir vatandaş, Silikon Vadisinden fırlama bir girişimci değil. Acil ihtiyaçları veya boş zamanları için harcadılar diye onları suçlayabilir miyiz? Ortada tembellikle ilgili bir şey yok. Çalışmayan birinin kaybettiklerini azaltırsanız, bazı insanlar yemi yutacaktır. Bunun yerine çalışan ancak geliri düşük kişileri çalıştıkları ölçüde desteklemek, hem etik olacak hem de doğru teşvik mekanizmasını kullanacaktır.
Enflasyon konusu da ortada. Herkesin gelirinde böyle bir artışı yapıp da fiyatların sabit kalmasını beklemek hayal olur. Bu kesin olacak diye bir şey yok, ancak buna engel olacak özenli, detaylı, ince, esnek, hızlı hareketler bizim başımızdaki çöpistan bürokrasisinin, arabo-kürdik partinin veya ortağı mulatto-hırt partinin yapabileceği şeyler değil. Kadıköy barlarının performatif erkeği TİP’liler, Osman Kavalagiller, Obama yamyamları da başa gelseler bu işi beceremezler. Nitekim bizim iktidarımızda vatandaşın ekonomik olarak rahatlaması için böyle ucube önerilere gerek olmayacak, kaçak göçmenler ile kasabı belirsiz et yığınları yeni bir atılımla tüm ocakları harıl harıl yanan Türk ekonomisinin yeni yakıtı olacak.
Evrensel temel gelirin herkese, her koşulda dağıtılacak olması onu sevenler için en önemli konu, aynı zamanda en saçma yanı. Yazılım tayfa bunun işe yaramasını istiyor çünkü ekonominin fiziksel yanıyla ilgili endişelerini hafifletecek. İnsanlığın hepsi aynı tüketim düzeyinde eşitlenince, her şey algoritmalarla kontrol edilebilir hale gelince, insanı insandan farklı kılan her şey dümdüz edilince bütün gün ekran kaydırmaya bol bol vakit ayırabileceğiz. Akademikler yerçekiminin ataerkil olduğuna dair zırvalar zortlayarak yaşamlarını sürdürebilecek. Gazeteciler ile sivil toplumcular artık fonculara değil doğrudan vergi ödeyen bizlere yük olacaklar. Yıkanmamış yığınlar bütün gün en son kürtdeniz dizisini izleyebilecekler.
Dünya karmaşık, kirli, zorlu, üzücü bir yer. Bütün bunların karşısında evrensel temel gelir tertemiz bir çözüm. İçimizi acıtan yoksulluğu da, bizi inciten eşitsizliği de, hantal bürokrasiyi de ortadan kaldıracak. Herkes bütün gün modern sanat yapabilecek! O iş öyle değil işte. Basit mantık yürütmenin bile bilebileceği gibi, eldeki tüm veriler bunun en fazla biraz aylaklığı arttırdığını söylüyor. Evrensel temel gelirin önemli bir gerekçesi olan otomasyonun işlere yönelik tehdidi abartılıyor. Robotların yapamayacağı, yapay zekanın yetemeyeceği bir yığın fiziksel iş bizi bekliyor. En son ne zaman eve bir usta çağırdınız? Temizlikçi? Aşçı? Çocuk bakıcısı? Bahçıvan? Bunların hiçbiri kolay bulunan kişiler değil.
Toplumun ekonomik sorunları, hiçbir şeyi değiştirmeyip yalnızca birazcık iyi bir his bırakan bir çözümden iyisini hak ediyor. İnsanları uyuşturmak için önlerine atılan üç beş kırıntı... İnsanları yaşama bağlayacak amaçlar, yaşamı değerli kılan güzellikler yaratamayan bir sistemin rüşvetleri… Eğer yazılım tayfa yapay zekanın dünyayı değiştireceği konusunda haklıysa, kitlelere bunlardan daha iyisini versinler. Akademikler biraz gerçek sorunlara eğilsinler, önce kendilerine çekidüzen versinler. Herkese çuvalla para dağıtmak hiçbir şeyi çözmeyen bir çıkmaz sokak.
Eğer vatandaşın kendi kendine geçinebilmesine destek olmak istiyorsanız, önce onları yabancılar, kaçaklar, kasabı belirsiz etler ile aynı ortama sokmayın ki rahat edebilsinler. Üstün canlıların gelişip serpilebilmeleri için pislikten uzak geniş alanlar gerekir. Çocuklar en verimli yaşlarının en değerli sabahlarını zırıldak öğretmenlerle, işe yaramaz müdür yardımcılarıyla cehennem zindanı okulların havalandırmasız sınıflarında geçirmesin. Kadınlar için sokakları güvenli hale getirin, kadınları her an şiddete maruz kalma olasılığının stresinden kurtarın ki gelecek nesilleri huzurla yetiştirebilsinler. Sağlık için önce sokakları, kentlerin havasını suyunu temizleyin. Pisliğinizle kirletmeyi bıraksanız bile yeter.
Yazar: Uludağ Büyükdere
Böyle bir şey yok. Size bunun doğru olduğunu söyleyenler, Lenin’in “sonsuz miktarda para basın, hiperenflasyon yaratıp parayı değersizleştirin, sisteme olan inancı yok edin, finansal sistemin işleyişini durdurun, böylece ortaya çıkacak kaostan faydalanarak komünizmi getirin” öğretisini uygulamak için bir arka kapı yaratmaya çalışıyorlar.
https://www.oecd.org/en/publications/survey-of-adults-skills-2023-country-notes_ab4f6b8c-en/finland_f8ab67af-en.html
https://www.nber.org/papers/w32719?utm_campaign=ntwh&utm_medium=email&utm_source=ntwg3
https://www.nber.org/papers/w32711
Bu parayı alan vatandaşların stresi biraz düştü. Ancak bu parayı almak onları daha çok çalışmaya, iş aramaya veya iş kurmaya yöneltmedi. Parayı aldılar ve kontrol grubu ne yaptıysa onu yaptılar.